قوانین موضوعه از آموزه‌های اسلامی درباره کودکان عقب افتاده‌اند؛ توانایی‌های انسان در طول دوران رشد یکسان نیست؛ در دوران کودکی و کهولت قدرت تحلیل می‌رود و همین دلیل در این دوران حمایت‌های قانونی برای انسان پیش‌بینی می‌شود. بیشتر این حمایت‌ها مربوط به دوران کودکی است؛ اما شاید جالب باشد که بدانید این حمایت‌ها نیز نتوانسته حق مطلب را ادا کند و آن گونه که در حقوق اسلامی به حقوق کودک توجه شده است، حقوق آنان را برآورده کند.
توصیه‌های اخلاقی اسلام برای رعایت حقوق کودکان
در حقوق اسلام توصیه‌های متعددی در رعایت حقوق کودکان وجود دارد. برخی از این توصیه‌ها جنبه قانونی ندارد و ضمانت‌اجرای قانونی برای آن وجود ندارد اما گزاره‌هایی اخلاقی هستند که مورد احترام جامعه است. دین مبین اسلام، قرن‌ها پیش درباره حقوق کودک سخن به میان آورده و تکالیف ویژه‌ای را در این باب برای پدر، مادر و اطرافیان کودک برشمرده است. بزرگان و پیشوایان دینی نیز در کلام و عمل، اهتمام بالایی به این امر داشته‌اند. رسول گرامی اسلام (ص) در این باره می‌فرماید: به کودکان محبت کنید و به آنها ترحم ورزید. وقتی به آنان وعده دادید، وفا کنید؛ زیرا آنان جز اینکه شما را روزی‌دهنده خود می‌بینند، تصور دیگری ندارند.
طبق قوانین اسلامی و شرعی، اولین وظیفه زن و مرد برای تولد یک فرزند، رعایت حق آن فرزند در داشتن پدر و مادر شایسته است که در نخستین گام با ازدواج قانونی و شرعی صورت می‌گیرد و در کانون مقدسی به نام خانواده تجلی می‌یابد.
تولد فرزند خارج از این دایره، اولین تعدی به حقوق کودک است که اسلام از آن نهی کرده است. کودکی که خود را محصول پیوندی بی‌هویت و غیرمقدس بداند در آینده دچار اختلال‌های عاطفی و رفتاری فراوان خواهد شد. بسیاری از کودکان بزهکار، نابهنجاری عاطفی و رفتاری خود را از این مساله به ارث برده‌اند.
بنابراین طبق قوانین اسلامی هر کودکی حق دارد خود را متعلق به نهادی مقدس و قانونی بداند و الا از نظر فردی و اجتماعی دچار محدودیت‌های فراوانی خواهد شد.
توجه به حق والدین صالح برای کودکان در اسلام به اینجا ختم نشده است و برای برخورداری کودکان از سلامت جسمی و روانی، اسلام توصیه می‌کند که به هنگام ازدواج، هر یک از زوجین در صفات و خصوصیات روحی و جسمی طرف مقابل دقت کنند تا محصول زندگی مشترک فرزندی سالم باشد. اگر بی‌توجهی به این امر منجر به تولد فرزندی معلول، عقب‌مانده و ناتوان شود، مطمئناً پدران و مادران مسئول هستند و مواخذه خواهند شد.
در روایات، توصیه‌های فراوانی برای رعایت این حق کودک شده است. پیامبر (ص) فرموده‌اند: از خانواده شایسته همسر گزینید، زیرا ریشه‌ها سرایت کننده‌اند. همچنین فرموده‌اند: با خویشاوندان نزدیک ازدواج نکنید؛ زیرا فرزندی که متولد می‌شود نحیف و ضعیف خواهد بود. بیان این روایات نشان می‌دهد که پدر و مادر، هر دو در انتقال صفات وراثتی سهیم و شریکند. روایات فراوان دیگری نیز در این زمینه وارد شده است که پدران و مادران را موظف می‌کند که توصیه‌های مطرح شده را برای تولید نسلی سالم و صالح رعایت کنند.
تربیت شایسته
حق تربیت در قانون مدنی به عنوان یکی از حقوقی که کودکان بر والدین خود دارند شناسایی شده است. این حق ریشه در تعالیم دینی ما دارد. تربیت شایسته یکی از اساسی‌ترین حقوق کودکان نسبت به والدین و در مرحله بعد حکومت اسلامی است. امام سجاد (ع) در این باره فرموده‌است که حق فرزند تو این است که بدانی او از تو و پیوسته به تو در خیر و شر امر دنیاست. تو نیز از نظر نیک ادب کردن و راهنمایی او به پروردگارش و کمک به طاعت او مسئول هستی. پس عمل تو درباره او، عمل کسی باشد که می‌داند در احسان به او پاداش و در بدی به او کیفر می‌بیند. در روایتی دیگر چنین آمده است که مردی از انصار از پیامبر اعظم (ص) پرسید: به چه کسی احسان کنیم؟ پیامبر فرمود: «به پدر و مادر خود.» عرض کرد: آن دو درگذشته‌اند. حضرت فرمود: «به فرزند خود احسان کن». پیامبر اعظم (ص) می‌فرماید: «فرزندان خود را زیاد ببوسید؛ زیرا با هر بوسه، برای شما مقام و مرتبتی در بهشت فراهم می‌شود که فاصله میان هر مقامی پانصد سال است.»
در عین حال پدران و مادران باید از زیاده‌روی در محبت کردن به فرزندان خودداری کنند و رفتاری میانه با آنان داشته باشند. امام باقر (ع) در این باره فرموده است: «بدترین پدران، کسانی هستند که در محبت به فرزند، زیاده‌روی کنند».
حقوق کودکان در قانون اساسی
در قانون اساسی به عنوان قانون مادر هیچ اصلی به صورت مستقیم در مورد کودکان وجود ندارد و حق حیات، مسکن، کار و آموزش و پرورش رایگان با عبارت هر فرد آغاز می‌شود و در واقع هیچ مصداقی تحت عنوان حقوق کودک در قانون اساسی نداریم.
البته توجه به حقوق کودکان در اصل 21 قانون اساسی به صورت غیرمستقیم مورد اشاره قرار گرفته جایی که قانونگذار می‌گوید: «دولت موظف است حقوق زن را در تمام جهات با رعایت موازین اسلامی تضمین نماید. اصل 21 قانون اساسی با بیان این وظیفه دولت وظایف زیر را در راستای حمایت از حقوق کودکان برای آن تکلیف کرده است:
1- حمایت مادران، بالخصوص در دوران بارداری و حضانت فرزند، و حمایت از کودکان بی‌سرپرست.
2- اعطای قیمومت فرزندان به مادران شایسته در جهت غبطه آنها در صورت نبودن ولی شرعی.
همچنین در فصل سوم قانون اساسی که بحث حقوق ملت مطرح شده است به طور خاص هیچ چیزی درباره کودک عنوان نشده و در اصل ۲۰ قانون اساسی همه ملت اعم از زن و مرد یکسان در حمایت قانون با رعایت موازین اسلامی قرار گرفته‌اند.
اما قانون در برخی موارد دولت را موظف به انجام اقداماتی برای کودکان کرده است. از جمله تعلیم و تربیت کودک، آموزش قبل از دبستان تا سطح آموزش عالی به طور رایگان، بهداشت کودکان و استفاده از خدمات پزشکی و درمانی و بهره‌مندی کودک از تغذیه، واکسیناسیون به موقع، تفریح و حق.
همچنین در همین اصل به اعطای قیمومت فرزندان به مادران شایسته در جهت غبطه آنها در صورت نبودن ولی شرعی نیز اشاره شده که به نظر می‌رسد بتوان آن را نیز قسمتی از حقوق کودک دانست که قانون اساسی کشورمان بدان توجه داشته است.
حمایت از کودکان در قوانین
اطفال به لحاظ خصوصیات ویژه‌ای که دارند مانند صغر سن و به تبع آن عدم رشد کافی قوای عقلانی، نیازمند عنایت خاص و حمایت و مراقبت هستند و در صورت نقص قوانین و مقررات حاکم نیز، مستحق توجه و حمایت بیشتر هستند و باید سیاست جنایی افتراقی و متفاوت از سیاست جنایی که بر بزرگسالان حاکم است برای اطفال و نوجوانان تدوین شود. سن ازدواج، ممنوعیت سقط جنین و لزوم حمایت از کودکان مواردی است که علاوه بر اصول قانون اساسی در قوانین عادی به آنها پرداخته شده است.
در حقوق ایران برای دختر، سن ۹ سال تمام قمری و برای پسر، ۱۵ سال تمام قمری به عنوان سن بلوغ شرعی در نظر گرفته شده که مبنای سن مسئولیت کیفری نیز همین سن است. باید توجه داشت که تا چند سال پیش از این کودکان دختر در سن ۹ سالگی با اجازه ولی می‌توانستند ازدواج کنند که پس از اصلاح این قانون در سال 1383 حداقل سن برای ازدواج دختران به ۱۳ سال و برای پسران به ۱۵ سال تمام قمری تبدیل شد.
از سوی دیگر در مواد 622 و 623 قانون مجازات اسلامی بخش تعزیرات، به صراحت بیان شده شخصی که آگاهانه به وسیله ضرب و جرح یا اذیت و آزار یا دادن ادویه و وسایل دیگر موجب سقط جنین زن حامله شود، علاوه بر پرداخت دیه به مجازات حبس نیز محکوم می‌شود. همچنین ماده ۶۲۴ قانون مجازات اسلامی درباره افرادی که مسئولیت شغلی در این زمینه دارند اگر با اقدام آنها سقط جنین صورت گیرد مجازات حبس ۲ تا ۵ سال و پرداخت دیه را مطرح کرده است.
با توجه به مواد قانون مجازات اسلامی و ماده ۲۸۸ قانون آیین دادرسی کیفری می‌توان این برداشت را ارایه داد که اگر کسی کودکی را که قادر به محافظت خود نیست در محل خالی از سکنه رها کند برایش مجازات تعیین شده و اگر این اقدام منجر به صدمه آن کودک شود علاوه بر مجازات رها کردن بر حسب مورد مجازات قصاص، دیه و ارش هم خواهد داشت.
به طور کلی باید تاکید کرد که کودک، عنصری است که از سوی تمام نظام‌های حقوقی دنیا حمایت شده است. فلسفه این حمایت اولا ناتوانی کودکان برای احقاق حقوق عادی افراد جامعه و ثانیا لزوم توجه به این قشر به منظور تضمین پیشرفت و آینده جامعه است.
اسلام سال‌ها قبل از بنیانگذاری روش نوین قانونگذاری، حقوق فراوانی را برای کودکان در نظر گرفته است. در نظام حقوقی کشورمان هر چند در قوانین مختلف می‌توان اشارات فراوانی به حقوق کودکان پیدا کرد، اما به نظر می‌رسد که تکمیل، تجمیع و سامان این حقوق با توجه به حقوق اسلامی احتیاج به مطالعات و بررسی‌هایی بیش از اینها دارد و جای خالی چنین قوانینی کاملا مشهود است.
